Y học cổ truyền và văn hóa chữa bệnh ở Đông Nam Á

Đông Nam Á, từ lâu đã là một ngã tư văn hóa năng động, là nơi các hệ thống tri thức bản địa đã tương tác, giao thoa và đồng hóa với các nền triết học lớn của thế giới—bao gồm các ảnh hưởng từ văn minh Trung Hoa, Ấn Độ và Hồi giáo—để tạo nên một tấm thảm dệt phong phú và đa dạng về các truyền thống chữa bệnh. Báo cáo này sẽ phân tích so sánh các nền y học cổ truyền lớn trong khu vực, không chỉ tập trung vào các phương pháp trị liệu mà còn khai thác giá trị của chúng như một di sản văn hóa sống động.

Bối cảnh và phạm vi bài viết

Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) định nghĩa y học cổ truyền một cách rộng rãi, bao gồm các thực hành, kiến thức và tín ngưỡng kết hợp thuốc có nguồn gốc từ thực vật, động vật và khoáng chất, các liệu pháp tâm linh và kỹ thuật thủ công. Trong khuôn khổ này, mỗi quốc gia Đông Nam Á đã phát triển các hệ thống độc đáo với danh pháp riêng, phản ánh bản sắc và lịch sử riêng biệt của mình.

Bài viết này sẽ đi sâu vào các hệ thống y học cổ truyền của các quốc gia trong khu vực:

• Việt Nam với Đông Y phân biệt giữa Thuốc Nam và Thuốc Bắc;
• Thái Lan với Phaet Phaen Thai—một sự tổng hợp của kiến thức bản địa, ảnh hưởng từ Ấn Độ và Trung Quốc;
• Indonesia với Jamu và Usada Bali;
• Malaysia với Perubatan Tradisional Melayu;
• Campuchia với Vejjasāstr Pūrāṇ Khmaer;
• Lào với Ya Phurn Meuang Lao;
• Myanmar với Myanma Taingyin Say;
• Philippines với các thực hành của Albularyo và Manghihilot;
• Brunei với Ubat Kampong.

Bảng 1: Tổng quan các hệ thống y học cổ truyền tại Đông Nam Á

Phần I: cơ thể trong tư duy y học truyền thống

Các hệ thống y học cổ truyền Đông Nam Á đều hướng đến một mục tiêu chung: duy trì cơ thể trong trạng thái cân bằng. Tuy nhiên, cách khái niệm hóa “cân bằng” này lại khác nhau đáng kể giữa các quốc gia, phản ánh những dòng chảy văn hóa và lịch sử đã định hình khu vực. Phần này sẽ phân tích ba khía cạnh cơ bản: các nguyên tắc về sự cân bằng, cách cơ thể được hiểu như một tập hợp các nguyên tố, và vai trò của thế giới tâm linh trong việc giải thích sức khỏe và bệnh tật.

Nóng lạnh và âm dương trong quan niệm về cân bằng

Hệ thống y học của Việt Nam có nền tảng vững chắc từ triết học Trung Quốc về Âm-Dương và Ngũ Hành. Trong khuôn khổ này, sức khỏe được định nghĩa là trạng thái cân bằng hài hòa giữa hai lực lượng đối lập nhưng bổ sung cho nhau là Âm và Dương. Bệnh tật phát sinh khi sự cân bằng này bị phá vỡ, và mục tiêu của việc điều trị là khôi phục lại trạng thái cân bằng đó. Triết lý này không chỉ giới hạn trong chẩn đoán và dùng thuốc mà còn mở rộng sang cả chế độ ăn uống, nơi thực phẩm được phân loại là “nóng” (Dương) hoặc “mát/lạnh” (Âm) để chống lại sự mất cân bằng trong cơ thể. Hệ thống Âm-Dương này có nguồn gốc từ một vũ trụ quan phức tạp của Trung Quốc, bao hàm nhiều khía cạnh hơn là chỉ nhiệt độ—nó còn liên quan đến các cặp đối lập như tối/sáng, nữ/nam, tĩnh/động.

Ở các quốc gia hải đảo Đông Nam Á, một khái niệm khác nhưng có chức năng tương tự đã phát triển độc lập hoặc từ các nguồn ảnh hưởng khác. Y học thảo dược Jamu của Indonesia về cơ bản dựa trên niềm tin “chữa bệnh nóng bằng thuốc có tính lạnh, và chữa bệnh lạnh bằng thuốc có tính nóng”. Nguyên tắc này là trung tâm của bản sắc Jamu, được UNESCO công nhận là một phần di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại. Perubatan Melayu của Malaysia cũng kết hợp sự phân đôi “nóng-lạnh”, áp dụng nó vào việc phân loại thực phẩm và bản chất của bệnh tật. Khái niệm này không chỉ đơn thuần nói về nhiệt độ vật lý mà còn về các đặc tính nội tại của vật chất và tác động của chúng lên cơ thể. Tuy nhiên, khác với hệ thống Âm-Dương của Việt Nam, hệ thống “nóng-lạnh” ở Indonesia và Malaysia tập trung trực tiếp hơn vào các đặc tính nhiệt và thể dịch, có thể bắt nguồn từ một khuôn khổ bản địa hoặc có lẽ là từ ảnh hưởng của y học thể dịch Ấn Độ (Ayurveda) trước đó.

Sự khác biệt giữa hai hệ thống này phản ánh các con đường truyền bá kiến thức lịch sử khác nhau. Việt Nam, sau một thiên niên kỷ dưới sự cai trị của Trung Quốc, đã tiếp nhận và hội nhập sâu sắc toàn bộ bộ máy triết học Trung Hoa vào hệ thống y học của mình. Điều này không chỉ là việc vay mượn một số khái niệm mà là sự đồng hóa hoàn toàn một thế giới quan. Ngược lại, các quốc gia hải đảo, mặc dù có tiếp xúc với các hệ thống y học lớn thông qua thương mại và tôn giáo, vẫn duy trì một khuôn khổ song song—có thể có chung chức năng nhưng không đồng nhất về nguồn gốc và cấu trúc lý thuyết.

Khi cơ thể được cấu thành từ các nguyên tố

Tại Việt Nam, lý thuyết Ngũ Hành đóng vai trò trung tâm trong việc hiểu cơ thể con người. Học thuyết này liên kết năm nguyên tố—Thủy (Nước), Mộc (Gỗ), Hỏa (Lửa), Thổ (Đất), và Kim (Kim loại)—với các cơ quan nội tạng cụ thể trong cơ thể, tương ứng là Thận, Gan, Tim, Dạ dày (Tỳ), và Phổi. Sức khỏe của một cá nhân phụ thuộc vào sự tương sinh, tương khắc hài hòa giữa các yếu tố này. Hệ thống này không chỉ là một mô hình giải phẫu mà là một cách hiểu toàn diện về mối quan hệ giữa các bộ phận trong cơ thể và giữa cơ thể với thế giới bên ngoài.

Các hệ thống y học ở Thái Lan, Myanmar và Malaysia lại dựa trên mô hình Tứ đại, bốn nguyên tố cơ bản. Y học Cổ truyền Thái Lan (TTM) cho rằng cơ thể được cấu thành từ Đất (Din), Nước (Nam), Lửa (Fai), và Gió (Lom). Bệnh tật phát sinh khi sự cân bằng của các nguyên tố này bị xáo trộn do các yếu tố như khí hậu, chế độ ăn uống hoặc căng thẳng. Y học cổ truyền Myanmar (Myanma Taingyin Say) cũng áp dụng mô hình tương tự, với niềm tin rằng thế giới và cơ thể con người được tạo thành từ bốn nguyên tố: đất, nước, lửa và gió, một triết lý được ghi lại trong các luận thuyết từ triều đại Konbaung. Perubatan Melayu của Malaysia cũng có niềm tin rằng cơ thể bao gồm bốn nguyên tố: lửa, đất, gió và nước (được gọi là suprawi, suddawi, dammawi, balpawi), một khuôn khổ được cho là có liên quan đến ảnh hưởng của y học Unani và Hy Lạp.

Sự phân chia rõ ràng giữa mô hình Ngũ Hành và Tứ đại không phải là ngẫu nhiên mà phản ánh các quỹ đạo lịch sử khác nhau. Việt Nam là quốc gia duy nhất trong khu vực sử dụng mô hình Ngũ Hành một cách nhất quán, điều này là kết quả trực tiếp của ảnh hưởng sâu sắc từ Trung Quốc. Trong khi đó, mô hình Tứ đại phổ biến ở Thái Lan, Myanmar và Malaysia đặc trưng cho tư tưởng Ấn Độ (Ayurveda) và Hy Lạp-Ả Rập (Unani). Các quốc gia này chịu ảnh hưởng nặng nề của văn hóa Ấn Độ thông qua Phật giáo và Ấn Độ giáo, hoặc sau này là Hồi giáo. Do đó, việc lựa chọn một vũ trụ quan ngũ hành hay tứ đại là một dấu hiệu trực tiếp về ảnh hưởng văn hóa chính đối với hệ thống y học của mỗi quốc gia.

Linh hồn, năng lượng sống và những thế lực vô hình

Vai trò của thế giới siêu nhiên trong y học không đồng nhất mà tồn tại trên một quang phổ, phản ánh mức độ mà tín ngưỡng vật linh bản địa đã được chính thức hóa, dung hợp hoặc thăng hoa bởi các hệ thống tín ngưỡng sau này.

Ở một đầu của quang phổ là các thực hành của Albularyo (hay còn gọi bằng cái tên khác là Mananambal ở vùng Cebu thuộc vùng Visayas) Philippines, nơi các tín ngưỡng vật linh bản địa vẫn chiếm vị trí trung tâm. Hệ thống này bắt nguồn sâu sắc từ truyền thống shaman giáo. Bệnh tật thường được cho là do các sinh vật siêu nhiên (lamang lupa, các linh hồn) bị xúc phạm gây ra. Việc chữa bệnh bao gồm các nghi lễ, lời cầu nguyện (orasyon), và bói toán (Pagtatawas) để xác định và xoa dịu các thực thể này. Đây là một hệ thống trong đó ranh giới giữa y học và tâm linh gần như không tồn tại.

Ở giữa quang phổ là các hệ thống của Malaysia và Campuchia, nơi cho thấy sự dung hợp rõ ràng giữa tín ngưỡng bản địa và các tôn giáo lớn. Trong Perubatan Melayu, khái niệm semangat (tinh chất linh hồn hoặc tinh thần) là trung tâm, quyết định khả năng mắc bệnh của một cá nhân. Việc chữa bệnh thường bao gồm các khía cạnh tâm linh, bao gồm cả shaman giáo và các nghi lễ để giải quyết các nguyên nhân siêu nhiên, được đan xen với các lời cầu nguyện và thực hành Hồi giáo. Tương tự, trong truyền thống Kru Khmer (គ្រូខ្មែរ) của Campuchia, thế giới siêu nhiên có thể vừa gây bệnh vừa chữa bệnh, làm mờ ranh giới giữa thực hành y học và tâm linh. Các thầy lang bao gồm cả những người lên đồng (Kru chol rub) và các pháp sư (Kru thmob), và việc chữa bệnh bao gồm cả việc cúng tế các linh hồn. Y học Cổ truyền Thái Lan cũng công khai bao gồm “Y học Tâm linh” là một trong năm nhánh chính của nó, liên quan đến bùa hộ mệnh, thần chú và sự tham gia của shaman với các linh hồn.

Ở đầu kia của quang phổ, y học Việt Nam đã thăng hoa thuyết vật linh nguyên thủy thành một khái niệm triết học trừu tượng hơn về Khí (Qi), bắt nguồn từ Đạo giáo Trung Quốc. Mặc dù là phi vật chất, Khí là một phần của một vũ trụ quan có cấu trúc chứ không phải là một thế giới của các linh hồn được nhân cách hóa, khó lường và cần được xoa dịu. Quang phổ này cho thấy các quỹ đạo lịch sử khác nhau của tôn giáo và triết học trong khu vực. Nơi các tín ngưỡng bản địa vẫn mạnh mẽ và ít bị các hệ thống lớn hơn che phủ một cách có hệ thống, chủ nghĩa tâm linh được thể hiện rõ ràng. Nơi các tôn giáo lớn như Hồi giáo và Phật giáo trở nên thống trị, thuyết vật linh hoặc được tích hợp hoặc được thay thế bằng một vũ trụ quan triết học hơn.

Bảng 2: Quang phổ vai trò của thế giới siêu nhiên trong y học Đông Nam Á

Ghi chú: Bảng này minh họa cách các hệ thống y học Đông Nam Á xử lý thế giới siêu nhiên theo một quang phổ liên tục, từ tín ngưỡng vật linh bản địa thuần túy (Philippines) đến khái niệm triết học trừu tượng (Việt Nam), với các hình thái dung hợp ở giữa (Malaysia, Campuchia, Thái Lan).

Phần II: những dòng chảy văn hóa gặp nhau

Các hệ thống y học của Đông Nam Á không phát triển trong sự cô lập mà là kết quả của nhiều thế kỷ tương tác, vay mượn và thích ứng văn hóa. Phần này theo dấu các dòng chảy lịch sử chính đã định hình nghệ thuật chữa bệnh của khu vực, từ ảnh hưởng của y học Trung Quốc và Ấn Độ đến vai trò của các tôn giáo lớn trong việc truyền bá và biến đổi kiến thức y học.

Y học Trung Hoa lan tỏa như thế nào?

Mối quan hệ với y học Trung Quốc ở Đông Nam Á không phải là một khối đồng nhất mà dao động từ sự hội nhập nền tảng ở Việt Nam đến việc là một trong nhiều ảnh hưởng ở những nơi khác.

Tại Việt Nam, ảnh hưởng của y học Trung Quốc là trực tiếp và nền tảng nhất. Y học cổ truyền Việt Nam được củng cố bởi triết học phương Đông và chịu ảnh hưởng lớn từ Trung Y, tiếp nhận các học thuyết về Âm-Dương và Ngũ Hành. Toàn bộ bộ máy lý thuyết—từ vũ trụ quan đến các phương pháp chẩn đoán như Tứ chẩn—đều có nguồn gốc từ Trung Quốc. Sự phân biệt giữa Thuốc Bắc (dược điển Trung Quốc nhập khẩu) và Thuốc Nam (dược điển Việt Nam bản địa) là trung tâm của hệ thống này. Các danh y như Tuệ Tĩnh đã đi tiên phong trong việc sử dụng thảo dược địa phương trong khuôn khổ lý thuyết của Trung Quốc, với triết lý “Nam dược trị Nam nhân” (thuốc Nam chữa bệnh cho người Nam). Điều này phản ánh một quá trình đồng hóa sâu sắc, kết quả của một thiên niên kỷ dưới sự cai trị của Trung Quốc, nơi các triết lý nhà nước của Trung Quốc đã được tích hợp vào văn hóa tinh hoa, bao gồm cả y học.

Ở các quốc gia khác, ảnh hưởng của Trung Quốc mang tính chọn lọc hơn. Y học Cổ truyền Thái Lan (TTM) kết hợp kiến thức từ Trung Y cùng với Ayurveda và Phật giáo. Ảnh hưởng này đến cùng với những người Thái di cư từ miền Nam Trung Quốc. Y học Khmer của Campuchia chia sẻ ba mô hình giải thích cốt lõi về bệnh tật với Trung Y (thuyết siêu nhiên, thuyết tự nhiên, cân bằng nóng-lạnh). Tuy nhiên, ở cả hai quốc gia này, học thuyết nguyên tố cốt lõi là Tứ đại của Ấn Độ, không phải Ngũ Hành của Trung Quốc, cho thấy ảnh hưởng của Trung Quốc chỉ là một trong nhiều dòng chảy. Đối với các vương quốc này, Trung Quốc là một nước láng giềng hùng mạnh và là đối tác thương mại, dẫn đến sự trao đổi và ảnh hưởng văn hóa, nhưng không phải là sự tiếp nhận toàn bộ vũ trụ quan cốt lõi của họ. Do đó, y học cổ truyền Việt Nam có thể được xem là một phiên bản địa phương hóa của y học Trung Quốc, trong khi TTM là một hệ thống dung hợp chịu ảnh hưởng từ nó.

Bảng 3: Mức độ ảnh hưởng của y học Trung Quốc đến Đông Nam Á

Phân tích:

• Việt Nam: Duy nhất áp dụng Ngũ Hành → ảnh hưởng Trung Quốc là NỀN TẢNG
• Thái Lan/Campuchia: Giữ Tứ đại (Ấn Độ) → ảnh hưởng Trung Quốc chỉ là MỘT TRONG NHIỀU lớp văn hóa
• Myanmar/Indonesia/Malaysia: Gần như không có Ngũ Hành → ảnh hưởng Trung Quốc RẤT NHỎ hoặc KHÔNG CÓ

Kết luận: Mô hình nguyên tố (5 hay 4) là chỉ báo trực tiếp về mức độ ảnh hưởng của Trung Quốc trong hệ thống y học.

Ayurveda và văn hóa Ấn Độ ảnh hưởng ra sao?

Sự lan truyền của y học Ayurveda vào lục địa Đông Nam Á gắn liền không thể tách rời với sự lan truyền của Ấn Độ giáo và sau đó là Phật giáo Theravada. Tôn giáo và y học không phải là hai lĩnh vực riêng biệt; Phật giáo đã hoạt động như một phương tiện văn hóa và trí tuệ chính cho việc truyền bá và bảo tồn kiến thức y học Ấn Độ.

Tại Thái Lan, Y học Cổ truyền (TTM hay Phaet Phaen Thai) có nguồn gốc cổ xưa từ Ayurveda cổ điển, với kiến thức về các văn bản như Caraka-Saṃhitā đã có mặt tại triều đình Ayutthaya. Người sáng lập huyền thoại của TTM được cho là Jivaka Komarabhacca, một thầy thuốc người Ấn Độ và là người cùng thời với Đức Phật, một nhân vật được tôn kính trong Kinh điển Pali của Phật giáo Theravada. Tại Campuchia, y học cổ truyền Khmer (TKM) được cho là đã được chính thức hóa trong thời kỳ Angkor, với bằng chứng mạnh mẽ về ảnh hưởng từ Ayurveda. Các thầy thuốc hoàng gia như Yajnavaraha vào thế kỷ thứ 10 đã thực hành Ayurveda cùng với y học Khmer. Các bệnh viện-đền thờ do vua Jayavarman VII xây dựng là minh chứng cho ảnh hưởng này của Ấn Độ.

Tại Myanmar, hệ thống Bhesajja, một trong bốn trụ cột của y học Miến Điện, chính là y học Ayurveda có nguồn gốc từ Ấn Độ. Tại Indonesia, Jamu được mô tả là chịu ảnh hưởng nặng nề từ Ayurveda, mặc dù nó kết hợp một số lượng lớn các loài thực vật bản địa của Indonesia. Hệ thống Usada Bali của người Bali cũng có các yếu tố của triết học Vệ Đà. Các tu viện và đền thờ không chỉ là nơi thờ cúng mà còn là trung tâm học tập, thư viện cho các văn bản y học, và phòng khám, đảm bảo sự tồn tại của hệ thống kiến thức này qua nhiều thế kỷ.

Bảng 4: Ảnh hưởng của Ayurveda và văn hóa Ấn Độ đến y học Đông Nam Á

Phân loại theo vùng địa lý:

Vai trò của Phật giáo trong truyền bá Ayurveda:

• Tu viện & Đền thờ = Trung tâm học tập + Thư viện y học + Phòng khám
• Nhà sư = Thầy thuốc + Người bảo tồn văn bản
• Kinh điển Pali = Chứa đựng kiến thức y học Ayurveda
• Jivaka Komarabhacca = Biểu tượng kết nối Phật giáo – Y học Ấn Độ

Khi tôn giáo hòa vào nghệ thuật chữa bệnh

Các tôn giáo lớn của khu vực đã định hình cả triết lý và thực hành chữa bệnh, tạo ra những hệ thống y học không thể tách rời khỏi đời sống tâm linh.

Trong các xã hội Phật giáo, y học được lồng ghép sâu sắc vào khuôn khổ tôn giáo. Tại Thái Lan, Phật giáo được coi là “nhánh sức khỏe tâm thần” của TTM. Tại Lào, các nhà sư Phật giáo đã được coi là những người chữa bệnh trong nhiều thế kỷ, và các ngôi chùa (wats) là nơi lưu giữ các bản thảo y học trên lá cọ. Triết lý Phật giáo về việc giảm bớt đau khổ cung cấp một khuôn khổ đạo đức cho những người chữa bệnh, nhấn mạnh lòng từ bi và một cái nhìn toàn diện về sức khỏe kết nối tâm trí, cơ thể và tinh thần.

Trong thế giới Mã Lai, sự du nhập của Hồi giáo từ thế kỷ 13 đã giới thiệu các khái niệm mới được dung hợp với các tín ngưỡng Ấn Độ giáo và vật linh đã có từ trước. Quá trình này không phải là sự thay thế các tín ngưỡng cũ mà là sự tái cấu trúc chúng trong một thế giới quan Hồi giáo. Các bản thảo y học Mã Lai, được gọi là Kitab Tibb, là hiện thân hoàn hảo của sự dung hợp này. Chúng được viết bằng chữ Jawi (chữ Ả Rập-Mã Lai) và thường chứa các câu kinh Quran và những lời cầu nguyện bên cạnh các phương thuốc thảo dược. Triết lý chữa bệnh được đặt nền tảng trên niềm tin vào Allah là đấng sáng tạo, với thiên nhiên là nguồn gốc của các phương thuốc. Thay vì xóa bỏ các thực hành tiền Hồi giáo như tín ngưỡng vật linh và shaman giáo, chúng đã được hấp thụ và được trao một sự biện minh Hồi giáo. Sức mạnh siêu nhiên của một câu thần chú shaman có thể được thay thế hoặc tăng cường bởi sức mạnh của một câu kinh Quran. Điều này cho phép các thực hành cốt lõi và vai trò xã hội của người chữa bệnh tồn tại và duy trì sự phù hợp văn hóa qua một quá trình chuyển đổi tôn giáo lớn.

Phần III: thực hành chữa bệnh qua bàn tay và thảo dược

Sau khi khám phá các nền tảng triết học và lịch sử, phần này chuyển sang các kỹ thuật và phương thức cụ thể được các thầy lang truyền thống sử dụng. Từ cách chẩn đoán bệnh tật đến các liệu pháp thủ công và việc sử dụng dược liệu, mỗi hệ thống đã phát triển những phương pháp riêng biệt phản ánh thế giới quan y học của mình.

Cách thầy thuốc nhìn ra bệnh tật

Các phương pháp chẩn đoán được ưa chuộng trong một hệ thống y học phản ánh trực tiếp lý thuyết cơ bản của nó về bệnh tật và cách khái niệm hóa cơ thể.

Y học Việt Nam sử dụng Tứ chẩn (Bốn phương pháp khám), một phương pháp tiếp cận có cấu trúc cao và dựa trên kinh nghiệm để chẩn đoán. Bốn phương pháp này bao gồm Vọng (quan sát bệnh nhân và hoàn cảnh), Văn (lắng nghe âm thanh và ngửi mùi), Vấn (hỏi bệnh nhân và người nhà), và Thiết (sờ nắn và bắt mạch). Bắt mạch là một kỹ năng phức tạp, cốt lõi, đòi hỏi nhiều năm kinh nghiệm để thành thạo. Phương pháp này nhằm mục đích tìm ra sự mất cân bằng bên trong của các lực lượng như Âm-Dương, phản ánh một thế giới quan trong đó bệnh tật là kết quả của sự mất cân bằng nội tại trong hệ thống cơ thể.

Y học Mã Lai, theo mô hình thể dịch của Ấn Độ/Unani, cũng sử dụng việc bắt mạch để xác định sự cân bằng của bốn thể dịch (gió, lửa, đất, nước). Việc chẩn đoán cũng bao gồm quan sát các dấu hiệu thể chất, cơn đau của bệnh nhân và các yếu tố lối sống. Tương tự như Việt Nam, phương pháp này tìm kiếm sự mất cân bằng bên trong nhưng trong một khuôn khổ lý thuyết khác.

Ngược lại, các hệ thống có nền tảng vật linh mạnh mẽ sử dụng các phương pháp hoàn toàn khác. Albularyo của Philippines sử dụng Pagtatawas, một nghi lễ bói toán trong đó hình dạng của phèn chua hoặc sáp nến được làm nguội trong nước được giải thích để chẩn đoán các bệnh tật do các thế lực siêu nhiên gây ra. Đây là một phương pháp hoàn toàn dựa trên bói toán, không phải kinh nghiệm lâm sàng. Kru Khmer của Campuchia cũng bao gồm các thầy bói (Kru teay), những người sử dụng các phương pháp từ chiêm tinh đến thần chú. Phương pháp này nhằm mục đích xác định một tác nhân gây bệnh bên ngoài—một linh hồn hoặc thực thể siêu nhiên—thay vì một sự mất cân bằng nội tại.

Sự tương phản này cho thấy cách một người có thể hiểu được vũ trụ quan cốt lõi của một truyền thống chữa bệnh chỉ bằng cách xem xét cách nó đặt câu hỏi “Có chuyện gì sai?”. Thầy thuốc Việt Nam hỏi về trạng thái mất cân bằng trong hệ thống của người bệnh. Thầy lang Philippines hỏi về thực thể nào đang gây ra sự đau khổ. Công cụ chẩn đoán được điều chỉnh hoàn hảo cho câu hỏi triết học đang được đặt ra.

Bảng 5: So sánh phương pháp chẩn đoán phản ánh vũ trụ quan y học

Phân loại theo cách tiếp cận:

Mối liên hệ giữa phương pháp chẩn đoán và vũ trụ quan:

VŨ TRỤ QUAN                    →    PHƯƠNG PHÁP CHẨN ĐOÁN
━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━
Triết học (Khí, Âm-Dương)     →    Bắt mạch, quan sát (kinh nghiệm)
Thể dịch (Tứ đại, Nguyên tố)  →    Bắt mạch, đánh giá (kinh nghiệm)
Vật linh (Linh hồn, Ma quỷ)   →    Bói toán, thần chú (thần bí)

Chữa bệnh qua những cái chạm và xoa bóp

Các liệu pháp thủ công tinh vi của khu vực không phải là các loại “massage” có thể thay thế cho nhau; mỗi hệ thống là một biểu hiện chuyên biệt của thế giới quan y học độc đáo của nó.

Nuad Thai (hay Nuad Boran) của Thái Lan là một hệ thống nổi tiếng toàn cầu, kết hợp bấm huyệt dọc theo các đường năng lượng (sen), các nguyên tắc Ayurveda của Ấn Độ và các tư thế yoga được hỗ trợ. Nó được thực hiện khi mặc quần áo, trên một tấm nệm, và bao gồm các động tác nén, kéo và duỗi cơ thể. Đây là một hình thức của yoga ứng dụng và trị liệu năng lượng, phản ánh hoàn hảo bản chất dung hợp của toàn bộ hệ thống TTM—sự kết hợp giữa ảnh hưởng Ấn Độ, Trung Quốc và bản địa.

Hilot của Philippines là một thực hành toàn diện được thực hiện bởi một manghihilot để khôi phục lại sự cân bằng. Nó không chỉ là massage mà còn là nắn xương và chẩn đoán/giải tỏa các tắc nghẽn năng lượng (lamig), thường có một thành phần tâm linh. Nó giải quyết sự mất cân bằng trong hệ thống xương khớp (pilay) và được coi là một “món quà” được truyền lại qua các thế hệ trong gia đình. Đây là một hình thức của nắn xương dân gian và chữa bệnh bằng năng lượng, gắn liền sâu sắc với truyền thống gia đình và cộng đồng.

Urut Melayu của Malaysia là một phương thức quan trọng, đặc biệt trong chăm sóc sau sinh (pantang). Đây là một hình thức massage mô sâu được thực hiện bởi một Bidan (bà mụ) để cải thiện lưu thông máu và phục hồi cơ thể người mẹ. Đây là một liệu pháp phục hồi gắn liền sâu sắc với sức khỏe của phụ nữ và các giai đoạn trong cuộc đời, phản ánh vai trò trung tâm của phụ nữ trong việc truyền bá kiến thức y học trong xã hội Mã Lai.

Tẩm quất của Việt Nam là một kỹ thuật trị liệu sử dụng áp lực, kéo giãn và các động tác nhịp nhàng để giảm căng cơ và cân bằng năng lượng, tập trung vào cơ và gân. Kỹ thuật này phản ánh quan niệm Trung Hoa về các kinh mạch và dòng chảy năng lượng trong cơ thể.

Bảng 6: So sánh các liệu pháp thủ công truyền thống

Kho báu thảo dược từ thiên nhiên nhiệt đới

Đông Nam Á, với sự đa dạng sinh học phong phú của mình, đã phát triển một ngành thực vật dân tộc học đồ sộ. Mỗi hệ thống y học đã xây dựng một dược điển riêng từ hệ sinh thái địa phương của mình.

Một đặc điểm nổi bật của y học Việt Nam là sự phân biệt rõ ràng giữa Thuốc Nam và Thuốc Bắc. Thuốc Nam bao gồm các thành phần bản địa, được sử dụng tươi hoặc sấy khô đơn giản, sử dụng các loại cây phổ biến như rau răm và rau muống. Thuốc Bắc là các loại thảo dược Trung Quốc nhập khẩu, yêu cầu sắc thuốc phức tạp theo công thức truyền thống. Bộ Y tế Việt Nam đã công nhận một danh sách 70 cây thuốc Nam chính thức, thể hiện nỗ lực tiêu chuẩn hóa và bảo tồn kiến thức thảo dược bản địa.

Jamu của Indonesia là một hệ thống thảo dược rộng lớn sử dụng các vật liệu tự nhiên như rễ, vỏ cây, hoa và hạt. Các loại thân rễ chính bao gồm nghệ (kunyit), gừng (jahe), và riềng (kencur). Nó cũng kết hợp các sản phẩm từ động vật như mật ong và trứng. Kiến thức này rất cổ xưa, với bằng chứng được tìm thấy trên các phù điêu của đền Borobudur và được ghi lại trong các bản thảo hoàng gia. Sự công nhận của UNESCO đối với Jamu như một di sản văn hóa phi vật thể phản ánh tầm quan trọng của nó không chỉ như một hệ thống y học mà còn như một thực hành văn hóa sống động.

Perubatan Melayu của Malaysia phụ thuộc rất nhiều vào các vật liệu tự nhiên—thực vật, động vật và khoáng sản. Kiến thức được ghi lại trong các bản thảo Kitab Tibb, thể hiện sự dung hợp giữa kiến thức thảo dược bản địa và ảnh hưởng Hồi giáo. Sắc thuốc là một phương pháp bào chế phổ biến, tương tự như trong nhiều truyền thống y học khác trong khu vực.

Albularyo của Philippines về cơ bản là một nhà thảo dược học (herbolario). Bộ Y tế đã chứng thực 10 loại cây thuốc, bao gồm lagundi (ngũ trảo) và sambong (đại bi), thể hiện nỗ lực tích hợp kiến thức truyền thống vào hệ thống y tế hiện đại. Tại Campuchia, Kru thnam là các nhà thảo dược học truyền thống. Các loại thảo mộc phổ biến bao gồm nghệ, sả, gừng và chùm ngây—nhiều loại trong số này được chia sẻ với các quốc gia láng giềng, phản ánh một di sản thực vật chung trong khu vực.

Bảng 7: Dược liệu truyền thống Đông Nam Á

Đặc điểm chung:

• Sử dụng nguồn nguyên liệu địa phương phong phú từ rừng nhiệt đới
• Nhiều loại thảo mộc được chia sẻ chung (nghệ, gừng, sả, chùm ngây)
• Kiến thức được truyền qua văn bản (Việt Nam, Malaysia, Indonesia) hoặc truyền miệng (Philippines, Campuchia)
• Xu hướng tiêu chuẩn hóa và công nhận chính thức trong thời hiện đại

Phần IV: bảo tồn tri thức xưa trong thời hiện đại

Hệ thống kiến thức y học cổ truyền Đông Nam Á đang trải qua những biến đổi sâu sắc. Một số truyền thống đang được thể chế hóa và tiêu chuẩn hóa, trong khi những truyền thống khác đối mặt với nguy cơ biến mất khi thế hệ người chữa bệnh già đi mà không có người kế tục. Phần cuối này xem xét cách chúng được bảo tồn, truyền bá và công nhận là các hình thức di sản văn hóa quan trọng trong thời đại đương đại.

Kiến thức được lưu giữ bằng chữ viết hay lời nói

Hình thức bảo tồn kiến thức—chữ viết so với truyền miệng—có những tác động sâu sắc đến sự liên tục, tiêu chuẩn hóa và khả năng phục hồi của một truyền thống y học khi đối mặt với các biến đổi xã hội.

Các hệ thống có truyền thống chữ viết mạnh mẽ đã tạo ra một cơ sở kiến thức được hệ thống hóa có thể được nghiên cứu, phân tích và truyền bá một cách có cấu trúc. Tại Việt Nam, các danh y như Tuệ Tĩnh với tác phẩm Nam dược thần hiệu và Hải Thượng Lãn Ông với Hải Thượng y tông tâm lĩnh đã biên soạn các tác phẩm nền tảng đã hệ thống hóa y học cổ truyền Việt Nam. Những văn bản này không chỉ ghi lại các công thức và kỹ thuật mà còn giải thích các nguyên tắc lý thuyết cơ bản, tạo ra một truyền thống học thuật có thể được truyền tải qua giáo dục chính thức.

Các bản thảo Kitab Tibb bằng chữ Jawi là kho lưu trữ quan trọng của kiến thức y học Mã Lai, kết hợp các phương thuốc thực nghiệm với những lời cầu nguyện Hồi giáo. Những bản thảo này thể hiện sự dung hợp văn hóa độc đáo của Malaysia và cung cấp cả thông tin y học và cái nhìn sâu sắc về thế giới quan tôn giáo. Tại Lào, các ngôi chùa Phật giáo theo truyền thống là thư viện cho các văn bản y học được viết trên lá cọ. Mặc dù mỏng manh và dễ bị hư hỏng, những bản thảo này là ghi chép quan trọng của Ya Phurn Meuang Lao, liên kết kiến thức y học với các tổ chức tôn giáo đã đảm bảo sự bảo tồn của chúng qua nhiều thế kỷ.

Ngược lại, các hệ thống phụ thuộc nhiều hơn vào truyền miệng và học nghề thể hiện cả sức mạnh và sự mong manh. Những hệ thống này linh hoạt và thích ứng hơn, cho phép kiến thức phát triển đáp ứng với các điều kiện địa phương và nhu cầu thay đổi. Tuy nhiên, chúng cũng dễ bị gián đoạn, phân mảnh và mất mát nếu một dòng truyền thừa bị đứt gãy. Vai trò của người chữa bệnh—mor baan ở Thái Lan, Kru Khmer ở Campuchia, Albularyo ở Philippines—như một kho tàng kiến thức sống là tối quan trọng. Kiến thức thường được truyền lại qua các dòng họ hoặc từ thầy sang trò trong một mối quan hệ học nghề mật thiết.

Sự tàn phá các văn bản của Campuchia trong thời kỳ Khmer Đỏ là một ví dụ rõ nét về sự mong manh của cả hai hệ thống bảo tồn. Việc phá hủy có hệ thống các bản thảo và giết hại các học giả đã tạo ra một sự đứt gãy thảm khốc trong truyền thống y học Khmer, buộc hệ thống phải gần như hoàn toàn dựa vào các truyền thống truyền miệng còn sót lại. Điều này cho thấy rằng “sức khỏe” của một hệ thống y học cổ truyền với tư cách là một kho tàng tri thức phụ thuộc rất nhiều vào cả phương thức truyền bá của nó và bối cảnh chính trị-xã hội mà nó tồn tại.

UNESCO và việc công nhận y học truyền thống

Việc UNESCO công nhận Jamu vào tháng 12 năm 2023 là Di sản Văn hóa Phi vật thể của Nhân loại đánh dấu một sự thay đổi quan trọng trong cách thế giới nhìn nhận các truyền thống y học cổ truyền. Sự công nhận này không chỉ xem các truyền thống này là “y học thay thế” cần được khoa học y sinh xác thực, mà còn là các thực hành văn hóa toàn diện có giá trị nội tại.

Lý do của UNESCO nhấn mạnh vai trò của Jamu trong “biểu đạt văn hóa”, “xây dựng kết nối giữa con người và thiên nhiên”, và “củng cố các mối quan hệ xã hội”. Chức năng y học của nó được trình bày như một phần của tấm thảm văn hóa rộng lớn này, không phải là khía cạnh duy nhất hoặc thậm chí là khía cạnh quan trọng nhất. Điều này cung cấp một khuôn khổ mạnh mẽ để hiểu tất cả các truyền thống trong báo cáo này. Sự tồn tại và phù hợp của chúng không chỉ phụ thuộc vào khả năng “chữa bệnh” theo nghĩa y sinh học nghiêm ngặt. Chúng tồn tại bởi vì chúng gắn liền với bản sắc, cộng đồng, triết học và mối liên hệ với môi trường tự nhiên.

Sự công nhận của UNESCO cung cấp một sự xác thực chính thức, toàn cầu cho quan điểm này, cho rằng giá trị của Perubatan Melayu, Hilot, hay Nuad Thai nằm ở vai trò của chúng như một di sản sống động cũng như ở kết quả trị liệu của chúng. Điều này có ý nghĩa quan trọng đối với chính sách: nó cho thấy rằng bảo tồn các truyền thống này không chỉ đơn giản là một vấn đề của hệ thống y tế mà là một vấn đề văn hóa rộng lớn hơn, đòi hỏi sự hỗ trợ từ các bộ văn hóa, giáo dục và phát triển cộng đồng cũng như từ các cơ quan y tế.

Lời kết: Nghệ thuật chữa bệnh vẫn sống trong thế giới đương đại

Các hệ thống y học cổ truyền của Đông Nam Á không phải là những di tích tĩnh tại mà là những truyền thống sống động, năng động đã được định hình qua nhiều thế kỷ tương tác và đổi mới. Báo cáo này đã làm nổi bật các nguyên tắc chung của chúng, chẳng hạn như việc theo đuổi sự cân bằng, cũng như các biểu hiện đa dạng của chúng, được thể hiện qua các vũ trụ quan, phương pháp chẩn đoán và thực hành trị liệu khác nhau.

Từ sự tích hợp có hệ thống triết học Trung Quốc trong Y học Cổ truyền Việt Nam đến sự dung hợp của các ảnh hưởng Ấn Độ, Phật giáo và bản địa trong Phaet Phaen Thai của Thái Lan, và từ truyền thống thảo dược phong phú của Jamu Indonesia đến các thực hành chữa bệnh dựa trên tín ngưỡng vật linh của Albularyo Philippines, mỗi hệ thống cung cấp một cửa sổ độc đáo nhìn vào tâm hồn văn hóa của một dân tộc. Chúng thể hiện một tầm nhìn toàn diện về sức khỏe, một tầm nhìn không tách rời cơ thể khỏi tâm trí, cá nhân khỏi cộng đồng, hay con người khỏi thế giới tự nhiên.

Trong thế kỷ 21, khi thế giới tìm kiếm các phương pháp tiếp cận sức khỏe toàn diện và bền vững hơn, những di sản đan dệt này tiếp tục giữ một ý nghĩa và sự phù hợp sâu sắc, không chỉ như một kho tàng kiến thức y học, mà còn là một thành phần quan trọng của bản sắc văn hóa đa dạng và kiên cường của Đông Nam Á.

Nguồn tham khảo

1. World Health Organization Regional Office for South-East Asia. (2020). Traditional medicine in the WHO South-East Asia Region: review of progress 2014–2019. World Health Organization. https://apps.who.int/iris/handle/10665/340393
2. World Health Organization South-East Asia. (n.d.). Traditional medicine SEARO. Truy cập 2 tháng 10, 2025, từ https://www.who.int/southeastasia/health-topics/traditional-complementary-and-integrative-medicine
3. UNESCO. (2023). Jamu wellness culture [Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity]. https://ich.unesco.org/en/RL/jamu-wellness-culture-01972
4. Tuệ Tĩnh. (thế kỷ 14). Nam dược thần hiệu [Nam Dược Thần Hiệu]. (Khắc bản 1761).
5. Lê Hữu Trác (Hải Thượng Lãn Ông). (1770). Hải Thượng y tông tâm lĩnh [Hải Thượng Y Tông Tâm Lĩnh]. (Khắc bản 1885).
6. Traditional Vietnamese medicine. (2025). Trong Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Traditional_Vietnamese_medicine
7. Tuệ Tĩnh. (2023). Trong Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Tu%E1%BB%87_T%C4%A9nh
8. Hải Thượng Lãn Ông. (2024). Trong Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Hải_Thượng_Lãn_Ông
9. James, A. B. (2025). History of Ayurveda and Thai Yoga: Origins of Indigenous Traditional Thai Medicine and Massage. Thai Yoga Center. https://thaiyogacenter.com/history-ayurveda-thai-yoga/
10. Thailand Foundation. (2025). Thai Traditional Medicine: From Thai Massage to Spiritual Wellness. https://thailandfoundation.or.th/thai-traditional-medicine/
11. Thailand Foundation. (2025). Nuad Thai: Thai Massage – a UNESCO Intangible Cultural Heritage. https://www.thailandfoundation.or.th/culture_heritage/nuad-thai-thai-massage-a-unesco-intangible-cultural-heritage/
12. Traditional Thai medicine. (2025). Trong Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Traditional_Thai_medicine
13. Traditional Thai massage. (2025). Trong Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Traditional_Thai_massage
14. Jamu. (2025). Trong Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Jamu
15. Kementerian Pariwisata dan Ekonomi Kreatif. (n.d.). Jamu, a Worldwide-famous Traditional Indonesian Herbal Potion. Truy cập 2 tháng 10, 2025, từ https://kemenparekraf.go.id/en/articles/jamu-a-worldwide-famous-traditional-indonesian-herbal-potion
16. NOW! Jakarta. (2025). Indonesian Jamu Officially Recognised as UNESCO Intangible Cultural Heritage. https://www.nowjakarta.co.id/jamu-wellness-culture-unesco-heritage/
17. TEMPO.CO. (2023, December 8). Indonesia’s Jamu Inscribed as UNESCO Intangible Cultural Heritage. https://en.tempo.co/read/1806695/indonesias-jamu-inscribed-as-unesco-intangible-cultural-heritage
18. Roots.sg. (n.d.). Traditional Malay Medicine. National Heritage Board, Singapore. Truy cập 2 tháng 10, 2025, từ https://www.roots.gov.sg/ich-landing/ich/traditional-malay-medicine
19. GlobinMed. (n.d.). Traditional Malay Medicine. Truy cập 2 tháng 10, 2025, từ https://globinmed.com/Trung Y/modalities-in-traditional-malay-medicine/
20. Traditional Cambodian medicine. (2025). Trong Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Traditional_Cambodian_medicine
21. Insight Myanmar. (2024). Traditional Burmese Medicine. https://insightmyanmar.org/all-about-burma/2024/9/12/traditional-burmese-medicine
22. Albularyo. (2025). Trong Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Albularyo
23. Hilot. (2025). Trong Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Hilot
24. Rogacion, R. C. (2025). Hilot: A Traditional Filipino Healing Massage. Medium. https://medium.com/@mariarosanna/hilot-a-traditional-filipino-healing-massage-5f1278be2a7f
25. StuartXchange. (n.d.). Albularyos, hilots, medicos, faith healers: Philippine Alternative Medicine. Truy cập 2 tháng 10, 2025, từ https://www.stuartxchange.com/Albularyo.html
26. International Association for the Study of Pain (IASP). (2025). Traditional Medicine Practice Across Asia, Examples of Non-Western Approaches. https://www.iasp-pain.org/resources/fact-sheets/traditional-medicine-practice-across-asia-examples-of-non-western-approaches-2/

Lưu ý về nguồn tham khảo: Danh sách này bao gồm các nguồn chính được sử dụng trong bài viết. Một số nguồn là các bài viết Wikipedia được cập nhật thường xuyên; ngày truy cập được ghi rõ. Các tác phẩm cổ điển như Nam dược thần hiệu và Hải Thượng y tông tâm lĩnh được ghi theo năm biên soạn gốc và năm khắc bản.