Thần Nông Bản Thảo Kinh là cuốn sách gì? Vai trò ra sao?

Trong thế giới tri thức nhân loại, ít có tác phẩm nào có thể tồn tại và ảnh hưởng sâu sắc qua gần hai thiên niên kỷ như Thần Nông Bản Thảo Kinh. Đây không chỉ là một cuốn sách về y học cổ truyền, mà còn là một minh chứng sống động cho cách thức con người xây dựng, tổ chức và truyền bá tri thức qua các thế hệ.

Từ câu chuyện huyền thoại về vị hoàng đế cổ đại sẵn sàng hy sinh tính mạng để khám phá bí mật của thảo dược, đến sự phát triển thành một hệ thống tri thức được khoa học hiện đại xác nhận, hành trình của Thần Nông Bản Thảo Kinh mang đến những bài học quý giá cho giáo dục và nghiên cứu ngày nay.

Quá trình hình thành một kinh điển y học

Để hiểu được giá trị thực sự của Thần Nông Bản Thảo Kinh, chúng ta cần đi từ những câu chuyện huyền thoại đến sự thật lịch sử, từ đó nhận ra quá trình phức tạp và thú vị của việc hình thành một tác phẩm kinh điển.

Truyền thuyết về Thần Nông và ý nghĩa biểu tượng

Câu chuyện kể rằng, cách đây hơn 5.000 năm, Thần Nông – một trong Tam Hoàng của Trung Quốc cổ đại – đã mạo hiểm nếm thử hàng trăm loại thảo dược mỗi ngày, chấp nhận chịu đựng tới 70 lần ngộ độc để phân biệt được dược tính của từng loại cây cỏ. Điều quan trọng không phải ở tính chân thực lịch sử của câu chuyện, mà ở ý nghĩa biểu tượng sâu sắc mà nó mang lại.

Huyền thoại Thần Nông thể hiện tinh thần thực nghiệm và hy sinh vì tri thức – nền tảng của mọi hoạt động nghiên cứu và giáo dục. Nó biểu trưng cho phương pháp luận dựa trên kinh nghiệm, nơi con người trở thành “phòng thí nghiệm” đầu tiên để khám phá các đặc tính của thế giới tự nhiên. Đây chính là tinh thần mà giáo dục hiện đại cần hướng tới: sự dũng cảm trong khám phá và tinh thần học hỏi không ngừng.

Quá trình chuyển hóa tri thức

Giới học thuật hiện đại xác định Thần Nông Bản Thảo Kinh được biên soạn vào khoảng năm 200-250 sau Công nguyên, cuối triều Hán. Tác phẩm không xuất phát từ một tác giả duy nhất mà là kết quả của việc hệ thống hóa các truyền thống truyền miệng đã tồn tại hàng thế kỷ.

Quá trình này cho thấy một mô hình điển hình của sự chuyển đổi tri thức: từ kiến thức dân gian, phân mảnh và truyền miệng sang một hệ thống được tổ chức có phương pháp và văn bản hóa. Trong giáo dục hiện đại, chúng ta thường thấy quá trình tương tự khi tri thức từ thực tiễn được hệ thống hóa thành giáo trình, từ kinh nghiệm cá nhân trở thành lý thuyết chung có thể truyền bá rộng rãi.

Vai trò của Đào Ẩn Tích trong bảo tồn kinh điển

Để hiểu được Thần Nông Bản Thảo Kinh như ngày nay, không thể bỏ qua vai trò then chốt của Đào Ẩn Tích (452-536 SCN). Ông đã biên soạn Bản Thảo Kinh Tập Chú, không chỉ bảo tồn mà còn phát triển tác phẩm gốc bằng cách bổ sung 365 vị thuốc mới. Đặc biệt, ông sử dụng mực đỏ và mực đen để phân biệt rõ ràng giữa văn bản gốc và phần chú giải của mình.

Đây là một phương pháp sư phạm tiến bộ và đáng học hỏi: tôn trọng nguồn gốc nhưng không ngừng bổ sung, làm phong phú nội dung một cách có hệ thống. Trong giáo dục, chúng ta cũng thường thấy cách tiếp cận này khi các giáo viên kế thừa giáo trình cũ nhưng bổ sung kiến thức mới, phân biệt rõ ràng giữa nội dung cốt lõi và phần mở rộng.

Hệ thống tư duy và phương pháp luận

Sau khi hiểu được quá trình hình thành lịch sử của Thần Nông Bản Thảo Kinh, chúng ta cần đi sâu vào phân tích những đóng góp quan trọng nhất của tác phẩm: hệ thống tư duy và phương pháp luận mà nó thiết lập cho y học và có thể áp dụng rộng rãi trong giáo dục.

Nền tảng lý thuyết Tứ khí và Ngũ vị

Thần Nông Bản Thảo Kinh không chỉ là một danh mục thuốc thảo mà là một hệ thống tư duy hoàn chỉnh. Tác phẩm thiết lập hai khái niệm nền tảng để phân tích và hệ thống hóa dược tính:

• Tứ khí bao gồm Hàn (lạnh), Nhiệt (nóng), Ôn (ấm), và Lương (mát), mô tả tác động năng lượng của dược liệu lên cơ thể.
• Ngũ vị gồm Toan (chua), Khổ (đắng), Cam (ngọt), Tân (cay), và Hàm (mặn), không chỉ là cảm giác vị giác mà còn tương ứng với các tác dụng dược lý và tạng phủ cụ thể.

Điều quan trọng ở đây là việc tạo ra một “ngữ pháp tri thức” – một hệ thống quy tắc cho phép các y gia dự đoán tác dụng của thuốc và kết hợp chúng một cách logic. Trong giáo dục, chúng ta cũng cần những khung lý thuyết tương tự để giúp học sinh không chỉ ghi nhớ thông tin mà còn hiểu được mối liên hệ và áp dụng kiến thức một cách có hệ thống.

Hệ thống Quân Thần Tá Sứ

Một đóng góp lý thuyết sâu sắc của Kinh là nguyên tắc xây dựng phương thang theo mô hình cấp bậc như trong triều đình:

• Quân (Vua): Vị thuốc chính, có tác dụng mạnh nhất, nhắm vào nguyên nhân gốc rễ của vấn đề
• Thần (Quan): Vị thuốc phụ trợ, giúp tăng cường tác dụng của vị Quân
• Tá (Tướng): Điều trị các triệu chứng phụ, giảm bớt tác dụng không mong muốn, hoặc tạo tác dụng đối trọng để điều hòa
• Sứ (Sứ giả): Dẫn thuốc đến đúng nơi cần thiết và điều hòa các vị thuốc khác

Đây là một mô hình tư duy hệ thống tuyệt vời có thể áp dụng trong nhiều lĩnh vực giáo dục. Khi thiết kế một bài giảng, chúng ta cũng cần xác định nội dung chính (Quân), các hoạt động hỗ trợ (Thần), cách xử lý khó khăn (Tá), và phương pháp kết nối các phần với nhau (Sứ).

Hệ thống ba phẩm cấp trong giáo dục

Một trong những đóng góp sâu sắc nhất của Thần Nông Bản Thảo Kinh cho tư duy giáo dục là hệ thống phân loại ba phẩm cấp – một mô hình tổ chức tri thức không chỉ khoa học mà còn thể hiện triết lý giáo dục toàn diện và tiên tiến.

Phân loại theo mục đích và phương pháp

Thần Nông Bản Thảo Kinh phân 365 vị thuốc (tương ứng với số ngày trong năm) thành ba nhóm theo một triết lý giáo dục rất hiện đại và sâu sắc:

Thượng phẩm – Giáo dục phòng ngừa và phát triển Gồm 120 vị thuốc “vua”, tương ứng với Trời, không độc, được dùng để “dưỡng mệnh” (nuôi dưỡng sinh mệnh). Mục tiêu của chúng là làm cho cơ thể nhẹ nhàng, ngăn ngừa lão hóa, kéo dài tuổi thọ và kết nối tinh thần với trời đất. Các vị thuốc tiêu biểu bao gồm Nhân sâm, Cam thảo, Đại táo và Linh chi.

Đây chính là mô hình giáo dục phòng ngừa và phát triển – xây dựng nền tảng vững chắc, nuôi dưỡng tiềm năng thay vì chờ đến khi có vấn đề mới can thiệp. Trong giáo dục hiện đại, điều này tương đương với việc tập trung phát triển tư duy, kỹ năng học tập và phẩm chất con người.

Trung phẩm – Giáo dục cân bằng và điều chỉnh Gồm 120 vị thuốc “quan”, tương ứng với Người, có thể có độc tính nhẹ hoặc không độc, dùng để “dưỡng tính” (nuôi dưỡng bản tính, phòng bệnh). Chúng vừa có thể bồi bổ cơ thể khi hư yếu, vừa có thể kháng bệnh khi cần thiết. Ví dụ điển hình là Đương quy, Long nhãn, Hoàng liên, Ma hoàng.

Đây là mô hình giáo dục cân bằng – vừa phát triển điểm mạnh, vừa khắc phục điểm yếu, vừa bồi bổ kiến thức, vừa rèn luyện kỹ năng ứng phó với khó khăn.

Hạ phẩm – Giáo dục can thiệp và điều trị
Gồm 125 vị thuốc “tá sứ”, tương ứng với Đất, đa số có độc tính và không được dùng lâu dài. Chức năng chính là “trị bệnh” một cách mạnh mẽ và quyết liệt, tấn công và loại bỏ các tác nhân gây hại. Ví dụ như Phụ tử, Ba đậu, Đại hoàng.

Đây là mô hình giáo dục can thiệp – những biện pháp mạnh để giải quyết các vấn đề cấp bách, nhưng cần được sử dụng có kiểm soát và không lâu dài.

Bài học cho giáo dục hiện đại

Hệ thống ba phẩm cấp phản ánh một triết lý giáo dục toàn diện và cân bằng:

1. Ưu tiên phòng ngừa: Đầu tư vào việc xây dựng nền tảng tốt từ đầu thay vì chỉ tập trung giải quyết vấn đề khi xuất hiện
2. Phát triển cân bằng: Vừa nuôi dưỡng năng lực tự nhiên, vừa khắc phục những khó khăn và thiếu sót
3. Can thiệp kịp thời: Khi cần thiết, sử dụng các biện pháp mạnh nhưng có kiểm soát và hạn chế thời gian

Kinh điển Trung Hoa tại Việt Nam

Việc nghiên cứu cách Thần Nông Bản Thảo Kinh được tiếp nhận và phát triển tại Việt Nam mang lại những bài học quý giá về tương tác văn hóa và mô hình học tập lý tưởng trong bối cảnh toàn cầu hóa hiện nay.

Tiếp nhận có chọn lọc và phê phán

Khi Thần Nông Bản Thảo Kinh truyền vào Việt Nam, nó không được tiếp nhận một cách thụ động hay rập khuôn. Lịch sử y học Việt Nam thể hiện sự giao thoa phức tạp giữa y học bản địa (Thuốc Nam) và y học Trung Hoa (Thuốc Bắc).

Giai đoạn hơn một nghìn năm Bắc thuộc đã dẫn đến sự Hán hóa sâu sắc, nhưng đây không phải là quá trình thay thế hoàn toàn. Các bằng chứng cho thấy y học Việt Nam đã có hệ thống phát triển riêng trước khi bị Trung Quốc đô hộ, tạo nên sự song hành và dung hợp độc đáo.

Trường hợp Hải Thượng Lãn Ông

Đại y tôn Lê Hữu Trác (Hải Thượng Lãn Ông) là ví dụ điển hình cho tinh thần tiếp nhận sáng tạo. Trong tác phẩm của mình, ông đã thẳng thắn chỉ ra rằng nhiều phương thang trong sách thuốc Trung Quốc, được thiết kế cho khí hậu lạnh khô của phương Bắc, thường không phù hợp, thậm chí có thể gây hại khi áp dụng cho người Việt sống trong môi trường nóng ẩm.

Sự phê phán và điều chỉnh này cho thấy một mô hình học tập lý tưởng: tôn trọng và học hỏi từ kinh điển, nhưng đồng thời duy trì thái độ khoa học, thực chứng và tự tin vào kinh nghiệm bản địa. Trong giáo dục, chúng ta cũng cần tinh thần này khi tiếp nhận các lý thuyết và phương pháp giáo dục từ nước ngoài.

Sự dung hợp sáng tạo

Y học Việt Nam đã tạo ra một truyền thống Hán-Việt độc đáo: vừa kế thừa được sự uyên bác của kinh điển Trung Hoa, vừa bám rễ sâu sắc vào thực tiễn địa phương. Sự kết hợp giữa “Thuốc Bắc” (hệ thống lý luận chặt chẽ) và “Thuốc Nam” (kinh nghiệm thực tiễn với cây cỏ bản địa) cho thấy tri thức không bao giờ tĩnh tại mà luôn được làm mới và phong phú thêm qua các bối cảnh văn hóa khác nhau.

Kết nối tri thức cổ điển với khoa học hiện đại

Phần quan trọng nhất của việc nghiên cứu Thần Nông Bản Thảo Kinh trong bối cảnh hiện đại là khả năng xây dựng những cầu nối giữa tri thức cổ điển và khoa học đương đại, chứng minh rằng di sản tri thức không phải là những di tích mà là nguồn tài nguyên sống động.

Ba vị thuốc minh chứng khoa học

Để minh họa giá trị của tri thức cổ điển trong bối cảnh khoa học hiện đại, chúng ta có thể xem xét ba vị thuốc đại diện cho mỗi phẩm cấp:

Nhân sâm (Thượng phẩm) – Vị thuốc nuôi dưỡng sinh lực Trong Kinh, Nhân sâm được mô tả có công năng “bổ ngũ tạng, an tinh thần, định hồn phách”, nghĩa là bồi bổ các cơ quan nội tạng, làm yên ổn tinh thần và tăng cường trí tuệ. Khoa học hiện đại đã xác định các hoạt chất chính là nhóm ginsenosides, có đặc tính “adaptogen” – giúp cơ thể tăng cường khả năng chống chịu và thích ứng với các loại stress.

Các nghiên cứu lâm sàng đã xác nhận Nhân sâm có tác dụng bảo vệ thần kinh, cải thiện chức năng nhận thức, tăng cường hệ miễn dịch, hỗ trợ tim mạch và điều hòa đường huyết. Điều thú vị là những mô tả “toàn diện” trong y học cổ truyền lại phù hợp với tác động đa hệ thống mà khoa học hiện đại phát hiện ra.

Cam thảo (Thượng phẩm) – Vị thuốc điều hòa Cam thảo có vai trò độc đáo là “giải bách dược chi độc” (giải độc của trăm thứ thuốc) và “điều hòa các vị thuốc”. Khoa học hiện đại đã chứng minh glycyrrhizin và các flavonoid trong Cam thảo có tác dụng chống viêm, kháng virus mạnh mẽ.

Đặc biệt, các thành phần trong Cam thảo có khả năng điều chỉnh hoạt động của các enzyme chuyển hóa thuốc trong gan, thực sự có thể thay đổi dược động học của các vị thuốc khác trong cùng một phương. Đây chính là cơ sở khoa học cho vai trò “dẫn thuốc” và “hòa giải” truyền thống.

Đại hoàng (Hạ phẩm) – Vị thuốc can thiệp mạnh Được mô tả có tác dụng “phá trưng hà tích tụ, thanh nhiệt”, Đại hoàng chứa các anthraquinones có tác dụng nhuận tràng mạnh và chống viêm. Nghiên cứu hiện đại còn phát hiện ra tầm quan trọng của các phương pháp bào chế truyền thống: Đại hoàng sống có tác dụng tẩy xổ và hoạt huyết, nhưng khi được chế thành than lại có tác dụng cầm máu.

Ý nghĩa giáo dục sâu rộng

Những nghiên cứu này cho thấy kiến thức cổ điển không phải là di tích của quá khứ mà là nguồn tài nguyên tri thức sống động. Ngôn ngữ mô tả hiện tượng của y học cổ truyền như “bổ khí”, “an thần”, “hoạt huyết” có thể được “dịch” sang ngôn ngữ khoa học hiện đại về các cơ chế phân tử, con đường tín hiệu sinh học cụ thể.

Bài học quan trọng cho giáo dục: chúng ta không nên coi thường tri thức truyền thống mà cần tìm cách kết nối nó với kiến thức hiện đại. Nhiều khi, tri thức cổ xưa chứa đựng những hiểu biết sâu sắc mà khoa học hiện đại mới bắt đầu giải mã được.

Giá trị bền vững cho thế kỷ 21

Sau khi đã xem xét các minh chứng cụ thể về sự kết nối giữa tri thức cổ điển và khoa học hiện đại, chúng ta cần đánh giá tổng thể về những giá trị lâu dài mà Thần Nông Bản Thảo Kinh có thể mang lại cho giáo dục và nghiên cứu trong thế kỷ 21.

Triết lý giáo dục toàn diện

Sự liên quan lớn nhất của Thần Nông Bản Thảo Kinh với giáo dục hiện đại nằm ở triết lý phòng ngừa và nuôi dưỡng thể hiện qua nhóm Thượng phẩm. Trong khi giáo dục thường tập trung vào việc khắc phục thiếu sót và giải quyết vấn đề, tác phẩm này nhấn mạnh tầm quan trọng của việc chủ động xây dựng nền tảng vững chắc, phát triển tiềm năng tự nhiên.

Mục tiêu không chỉ là không có vấn đề, mà còn là có sự hiện diện của sức sống, sự cân bằng và hài hòa. Đây là điều mà giáo dục hiện đại cần hướng tới: không chỉ truyền đạt kiến thức mà còn nuôi dưỡng con người toàn diện.

Bài học về phương pháp luận

Thần Nông Bản Thảo Kinh cung cấp nhiều bài học quý giá về phương pháp tổ chức và truyền bá tri thức:

1. Tư duy hệ thống: Mọi thành phần đều có vai trò và mối liên hệ cụ thể, không có gì tồn tại độc lập
2. Phân loại khoa học: Dựa trên nguyên tắc rõ ràng và phục vụ mục đích cụ thể
3. Cân bằng lý thuyết-thực hành: Vừa có khung lý luận vững chắc, vừa gắn liền với ứng dụng thực tế
4. Tinh thần cởi mở: Sẵn sàng tiếp nhận phê phán và điều chỉnh theo bối cảnh mới
5. Tích lũy tập thể: Tri thức được xây dựng qua nhiều thế hệ, không phải sản phẩm của cá nhân

Hướng phát triển tương lai

Để tiếp tục khai thác giá trị của Kinh và các di sản tri thức tương tự, cần có những hướng nghiên cứu đa ngành:

• Nghiên cứu dược lý hệ thống về các dược liệu chưa được chú ý trong y văn hiện đại
• Dược lý mạng lưới để hiểu tương tác phức tạp trong các phương thang đa thành phần
• Phân tích lịch sử-ngôn ngữ học để hiểu chính xác ý nghĩa các mô tả bệnh tật và triệu chứng trong văn bản cổ
• Tích hợp trí tuệ bào chế vào quá trình phát triển dược phẩm hiện đại
• Nghiên cứu so sánh văn hóa về cách các nền văn minh khác nhau tiếp cận và tổ chức tri thức

Các câu hỏi thường gặp

Câu hỏi 1: Thần Nông Bản Thảo Kinh có thực sự do Thần Nông viết không?

Không. Giới học thuật hiện đại đồng thuận rằng đây là tác phẩm tổng hợp từ nhiều nguồn truyền khẩu, được ghi chép vào cuối thời Hán (khoảng 200-250 SCN). Thần Nông là nhân vật huyền thoại, biểu tượng cho tinh thần thực nghiệm và khám phá tri thức y dược.

Câu hỏi 2: Tại sao cuốn sách này vẫn có giá trị sau gần 2000 năm?

Giá trị của Kinh không chỉ nằm ở thông tin y học mà ở phương pháp luận và triết lý tổ chức tri thức. Hệ thống phân loại, nguyên tắc phối hợp và triết lý phòng ngừa của nó vẫn có ý nghĩa cho y học và giáo dục hiện đại.

Câu hỏi 3: Khoa học hiện đại có xác nhận được các tác dụng được mô tả trong sách không?

Nhiều nghiên cứu đã xác nhận tác dụng của các dược liệu được mô tả trong Kinh, nhưng cần hiểu rằng ngôn ngữ cổ đại mô tả hiện tượng tổng thể, còn khoa học hiện đại phân tích cơ chế cụ thể. Cần có thái độ khách quan, không tuyệt đối hóa theo hướng nào.

Câu hỏi 4: Người không chuyên y có nên đọc cuốn sách này không?

Có thể đọc để tìm hiểu lịch sử văn hóa và phương pháp luận, nhưng tuyệt đối không nên tự ý áp dụng các thông tin y học mà không có sự hướng dẫn của chuyên gia.

Câu hỏi 5: Thần Nông Bản Thảo Kinh khác gì với Bản Thảo Cương Mục?

Thần Nông Bản Thảo Kinh là tác phẩm nền tảng với 365 vị thuốc, phân loại theo triết học ba phẩm cấp. Bản Thảo Cương Mục của Lý Thời Trân (1578) là tác phẩm hoàn thiện hơn với 1.892 dược liệu, phân loại theo khoa học tự nhiên và có tính bách khoa toàn thư.

Lời kết

Thần Nông Bản Thảo Kinh không chỉ là một cuốn sách cổ về y học mà là một di sản tri thức nhân loại có giá trị đa chiều. Từ tinh thần thực nghiệm được biểu tượng hóa qua Thần Nông, qua quá trình tích lũy tập thể và hệ thống hóa, đến sự phát triển liên tục qua các thế hệ biên tập viên, tác phẩm này thể hiện cách thức lý tưởng để xây dựng, bảo tồn và phát triển tri thức.

Những bài học mà Kinh mang lại vượt ra ngoài phạm vi y học: đó là tầm quan trọng của tư duy hệ thống, giá trị của việc kết hợp lý thuyết với thực hành, sức mạnh của tích lũy tri thức tập thể, và đặc biệt là triết lý phòng ngừa thay vì chỉ can thiệp khi có vấn đề.

Trong thế giới ngày nay, khi chúng ta đối mặt với những thách thức phức tạp đòi hỏi sự hợp tác đa ngành, Thần Nông Bản Thảo Kinh nhắc nhở chúng ta về giá trị của việc xây dựng những cầu nối giữa tri thức cổ điển và hiện đại, giữa Đông và Tây, giữa kinh nghiệm và khoa học. Đây không chỉ là cách tiếp cận cần thiết cho y học mà còn cho toàn bộ hoạt động giáo dục và nghiên cứu.

Cuối cùng, Kinh dạy chúng ta rằng tri thức thực sự có giá trị là tri thức có khả năng chuyển hóa và phát triển qua thời gian, có thể thích ứng với những bối cảnh mới mà vẫn giữ được những nguyên tắc cốt lõi. Đây chính là điều mà giáo dục hiện đại cần hướng tới: không chỉ truyền đạt thông tin mà tạo ra những hệ thống tri thức sống động, có khả năng tự đổi mới và phát triển để phục vụ cho sự thịnh vượng của nhân loại.

Nguồn tham khảo

1. Thần Nông Bản Thảo Kinh – bộ sách thuốc đầu tiên của Đông y – Lương y Phan Công Tuấn. //phancongtuan.com/than-nong-ban-thao-kinh-bo-sach-thuoc-dau-tien-cua-dong-y/
2. Tải PDF miễn phí sách Sách Thần Nông Bản Thảo Kinh – bộ sách thuốc đầu tiên của Đông y. //trungtamthuoc.com/bai-viet/sach-than-nong-ban-thao-kinh
3. The Original Source of Modern Research on Chinese Medicinal Materials: Bencao Texts. //www.heraldopenaccess.us/openaccess/the-original-source-of-modern-research-on-chinese-medicinal-materials-bencao-texts
4. The Divine Farmer’s Materia Medica – Komorn Law. //komornlaw.com/wp-content/uploads/2018/04/The_Divine_Farmers_Materia_Medica-Shen-Nong-Ben-Cao-Jing.pdf
5. Thần Nông bản thảo kinh – Báo Tuyên Quang. //m.baotuyenquang.com.vn/cuoi-tuan/than-nong-ban-thao-kinh-843.html
6. The Lessons of Shennong: The Basis of Chinese Herb Medicine. //www.itmonline.org/arts/shennong.htm
7. Shennong Bencaojing – Wikipedia. //en.wikipedia.org/wiki/Shennong_Bencaojing
8. From religious manual to herbal pharmacopoeia: a textual study. //www.tmrjournals.com/public/articleHTML/TMR/TMR20200428177/index.html
9. The first Materia Medica: The Shen Nong Ben Cao Jing – ResearchGate. //www.researchgate.net/publication/320146361_The_first_Materia_Medica_The_Shen_Nong_Ben_Cao_Jing
10. The First Materia Medica: The Shen Nong Ben Cao Jing – Journal of Chinese Medicine. //www.journalofchinesemedicine.com/the-first-materia-medica-the-shen-nong-ben-cao-jing.html
11. Traditional Vietnamese Medicine: Historical Perspective and Current Usage. //ethnomed.org/resource/traditional-vietnamese-medicine-historical-perspective-and-current-usage/
12. Vietnam in the pre-modern period. //kar.kent.ac.uk/id/document/3271198
13. Ginseng in Traditional Herbal Prescriptions – PMC. //www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3659587/
14. A comparison of the ancient use of Ginseng in traditional Chinese medicine with modern pharmacological experiments and clinical trials – ResearchGate. //www.researchgate.net/publication/5289700_A_comparison_of_the_ancient_use_of_Ginseng_in_traditional_Chinese_medicine_with_moder_pharmacological_experiments_and_clinical_trials
15. Pharmacological potential of ginseng and its major component ginsenosides – PMC. //pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8020288/
16. Liquorice, a unique “guide drug” of traditional Chinese medicine: A review of its role in drug interactions – ResearchGate. //www.researchgate.net/publication/258346999_Liquorice_a_unique_guide_drug_of_traditional_Chinese_medicine_A_review_of_its_role_in_drug_interactions
17. Traditional Uses, Pharmacological Effects, and Molecular Mechanisms of Licorice in Potential Therapy of COVID-19 – PMC. //pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8661450/
18. The application of rhubarb concoctions in traditional Chinese medicine – PMC. //www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC11335691/
19. A Systematic Review of Rhubarb (a Traditional Chinese Medicine) Used for the Treatment of Experimental Sepsis – PMC. //pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4538976/
20. Ginseng and health outcomes: an umbrella review – Frontiers. //www.frontiersin.org/journals/pharmacology/articles/10.3389/fphar.2023.1069268/full

Bài viết này được viết nhằm mục đích giáo dục và nghiên cứu học thuật. Mọi thông tin về dược liệu và tác dụng chỉ mang tính chất tham khảo lịch sử và không thể thay thế cho lời khuyên y tế chuyên nghiệp.